Równość i wolność od dyskryminacji są wymienione w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka jako prawa podstawowe – „wszystkie istoty ludzkie rodzą się wolne i równe w godnościach i prawach. Są one obdarzone rozumem i sumieniem oraz powinny postępować w stosunku do siebie wzajemnie w duchu braterstwa”.
Do przestrzegania zakazu jakiejkolwiek dyskryminacji zobowiązują między innymi:
- dyrektywa Rady 2000/43/WE wprowadzająca w życie zasadę równego traktowania osób bez względu na pochodzenie rasowe lub etniczne;
- dyrektywa Rady 2000/78/WE ustanawiająca ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy (chroniąca przed dyskryminacją ze względu na religię lub przekonania, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną);
- dyrektywa Rady 2004/113/WE wprowadzająca w życie zasadę równego traktowania mężczyzn i kobiet w zakresie dostępu do towarów i usług oraz dostarczania towarów i usług;
- dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2006/54/WE w sprawie wprowadzenia w życie zasady równości szans oraz równego traktowania mężczyzn i kobiet w dziedzinie zatrudnienia i pracy;
- Konwencja Rady Europy o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej, sporządzona w Stambule dnia 11 maja 2011 r. (Dz.U. 2015 poz. 961):
„przemoc wobec kobiet” rozumie się jako naruszenie praw człowieka oraz formę dyskryminacji kobiet, w tym wszelkie akty przemocy ze względu na płeć, które prowadzą lub mogą prowadzić do fizycznej, seksualnej, psychologicznej lub ekonomicznej szkody lub cierpienia kobiet, w tym również groźby takich aktów, sytuacje przymusu lub arbitralnego pozbawienia wolności, zarówno w życiu publicznym, jak i prywatnym.
Art. 3 Konwencji
- Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej (art. 21, 22, 23);
- Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. (Dz. U. z 1997, nr 78, poz. 483 z późn. zm.)
Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne. Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
Art. 32 Konstytucji RP
Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym, politycznym, społecznym i gospodarczym. Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia, zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości, do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowisk, pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń.
Art. 33 Konstytucji RP
- Kodeks pracy (Dz. U. 1974 Nr 24 poz. 141 z późn. zm.);
- Karta Praw Osób Niepełnosprawnych (M.P. z 13.08.1997 r. Nr 50 poz. 475)
Sejm Rzeczypospolitej Polskiej uznaje, że osoby niepełnosprawne, czyli osoby, których sprawność fizyczna, psychiczna lub umysłowa trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia życie codzienne, naukę, pracę oraz pełnienie ról społecznych, zgodnie z normami prawnymi i zwyczajowymi, mają prawo do niezależnego, samodzielnego i aktywnego życia oraz nie mogą podlegać dyskryminacji.
§ 1 Karty Praw Osób Niepełnosprawnych
- Ustawa o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania (Dz. U. z 2010, nr 254, poz. 1700).
Podstawowe zasady prawa pracy
Kodeks pracy wprowadza uregulowania mające gwarantować równe traktowanie pracowników w zatrudnieniu oraz przeciwdziałać dyskryminacji, czyli szczególnej formie nierównego traktowania.
zasada równego traktowania
Pracownicy mają równe prawa z tytułu jednakowego wypełniania takich samych obowiązków; dotyczy to w szczególności równego traktowania mężczyzn i kobiet w zatrudnieniu.
Art. 11[2] k.p.
W orzeczeniu z 12 grudnia 1994 r. Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że wszystkie podmioty charakteryzujące się w równym stopniu daną cechą istotną powinny być potraktowane równo, a więc według jednakowej miary, bez zróżnicowań zarówno dyskryminacyjnych, jak i faworyzujących.
zakaz dyskryminacji
Dyskryminacja – „kwalifikowalna forma nierównego traktowania w zatrudnieniu” – to odmienne traktowanie (różnicowanie sytuacji) pracownika ze względu na niedozwolone kryterium.
Jakakolwiek dyskryminacja w zatrudnieniu, bezpośrednia lub pośrednia, w szczególności ze względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, religię, narodowość, przekonania polityczne, przynależność związkową, pochodzenie etniczne, wyznanie, orientację seksualną, a także ze względu na zatrudnienie na czas określony lub niekreślony albo w pełnym lub niepełnym wymiarze czasu pracy – jest niedopuszczalne.
Art. 11[3] k.p.
Art. 18[3a] § 1 k.p. stanowi, iż:
– pracownicy powinni być równo traktowani w zakresie:
- nawiązania i rozwiązania stosunku pracy;
- warunków zatrudnienia;
- awansowania;
- dostępu do szkolenia w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych
– w szczególności bez względu na:
- płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, religię, narodowość, przekonania polityczne, przynależność związkową, pochodzenie etniczne, wyznanie, orientację seksualną;
– a także ze względu na:
- zatrudnienie na czas określony lub niekreślony albo w pełnym lub niepełnym wymiarze czasu pracy.
Katalog cech prawnie chronionych (zwanych także przesłankami dyskryminacji), które są wymieniane zarówno w art. 11[3] k.p. jak i w art. 18[3a] § 1 k.p. jest otwarty, o czym świadczy użycie słowa „w szczególności”. Oznacza to, że oprócz cech wymienionych w ustawie, ochronie mogą podlegać również inne, jak np. wygląd.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego do niedozwolonych kryteriów różnicowania sytuacji pracowników (poza kryteriami wymienionymi w art. 11[3] k.p. oraz art. 18[3a] § 1 k.p.) zalicza się:
- okoliczności, które nie mają oparcia w odrębnościach związanych z rodzajem i zakresem obowiązków pracownika, sposobem ich wykonania czy też kwalifikacjami pracownika (wyrok SN z 5 października 2007 r., sygn. akt: II PK 14/076);
- przymioty osobiste pracownika, niezwiązane z wykonywaną pracą (wyrok SN z 4 października 2007 r., sygn. akt: I PK 24/077).
Ponadto użycie zwrotu „w szczególności” znacznie rozszerza pojęcie dyskryminacji w prawie polskim w porównaniu z prawem unijnym, w którym wyliczenie niedozwolonych kryteriów ma charakter wyczerpujący.
Z dniem 7 września 2019 r. wejdzie w życie nowe brzmienie art. 11[3] k.p. oraz art. 18[3a] § 1 k.p. (Dz. U. z 2019 r. poz. 1043). Zmiana polegająca jedynie na usunięciu sformułowania „a także ze względu na” tylko pozornie wydaje się kosmetyczna – w praktyce bowiem spowoduje, że każde nieuzasadnione obiektywnymi przyczynami nierówne traktowanie pracowników będzie uznawane za dyskryminację.
Organy do spraw równego traktowania
Zgodnie z art. 18 ustawy o równym traktowaniu, za wykonywanie zadań dotyczących realizacji zasady równego traktowania odpowiadają:
Organizacje zajmujące się obroną praw człowieka, przeciwdziałaniem dyskryminacji to m.in.:
- Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego
- Ośrodek Monitorowania Zachowań Rasistowskich i Ksenofobicznych
- Amnesty International
- Helsińska Fundacja Praw Człowieka
- Stowarzyszenie Interwencji Prawnej
- Kampania Przeciw Homofobii
- Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej
Literatura:
- Kędziora K., Mazurczak A., Śmiszek K., Unijny zakaz dyskryminacji a prawo polskie. Analiza funkcjonowania przepisów antydyskryminacyjnych w praktyce polskich sądów, Komisja Europejska Przedstawicielstwo w Polsce, Warszawa 2018, [link]
- Śmiszek K., Powolny proces dostosowywania polskiego systemu polityki antydyskryminacyjnej do standardów unijnych, [w:] Problemy Polityki Społecznej. Studia i Dyskusje, Nr 15/2011, [link]
