Mariusz Lewandowski podkreśla, że pracownik jako „słabsza strona stosunku pracy” jest „podatny na naruszenia jego praw i wolności wynikających z obowiązujących aktów normatywnych, w tym Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i Kodeksu pracy. Kwalifikowaną postacią naruszenia praw pracownika jest dyskryminacja w zatrudnieniu (…)”. Dyskryminacja to działanie kontrproduktywne, patologiczne.
Definicja
Słowo „dyskryminacja” pochodzi z języka łacińskiego, w którym discriminatio oznacza rozróżnienie (rozdzielenie), nierówne traktowanie, wybiórczą ocenę.
Dyskryminacja polega na mniej przychylnym, gorszym – w stosunku do ogółu – traktowaniu jednostek bądź grup (prześladowaniu, ograniczaniu praw) ze względu na ich „inność” (rzeczywiste lub domniemane cechy tożsamości).
Podstawą nierównego, a zarazem nieuzasadnionego i niesprawiedliwego traktowania nie są indywidualne cechy osobowe bądź zachowanie jednostek, ale ich przynależność do określonych kategorii lub grup społecznych (Winiarska i Klaus 2011, s. 10).
Jednostki mogą podlegać dyskryminacji ze względu na:
- konkretne cechy biologiczne (płeć, wiek, kolor skóry, wygląd);
- pochodzenie etniczne lub narodowe;
- orientację seksualną;
- chorobę (zarówno fizyczną, jak i psychiczną);
- niepełnosprawność;
- wyznanie;
- poglądy polityczne;
- przynależność klasową;
- pozycję społeczną;
- sytuację życiową (samotne rodzicielstwo, ubóstwo, bezdomność);
- styl życia.
(…) w zasadzie dowolny atrybut, który grupa dominująca uzna w danej sytuacji za niepożądany, może prowadzić do dyskryminacji dowolnej grupy mniejszościowej, która charakteryzuje się ową cechą.
Aleksandra Winiarska i Witold Klaus (2011, s. 10-11)
W sytuacji, kiedy dana osoba doświadcza dyskryminacji ze względu na kilka cech swojej tożsamości (Cieślikowska i Sarata 2012, s. 6-7):
- oddzielnie (w różnym czasie) – mamy do czynienia ze zjawiskiem dyskryminacji wielokrotnej
- przykład: pracowniczka z niepełnosprawnością ruchową jako kobieta nie jest preferowana przez swojego pracodawcę jako kandydatka do awansu (dyskryminacja ze względu na płeć), a w innym momencie pracodawca nie dba o to, by zawodowe spotkanie jej zespołu odbyło się w miejscu, do którego może się dostać (dyskryminacja ze względu na niepełnosprawność);
- jednocześnie – mówimy o dyskryminacji krzyżowej
- nie jest ona „sumą” dyskryminacji ze względu na poszczególne przesłanki, lecz w efekcie synergii tworzy nowy, charakterystyczny system wykluczeń;
- przykład:
- kobiety z mniejszości etnicznych mogą spotykać się ze stosowaniem wobec nich specyficznych stereotypów, których skutków nie doświadczają mężczyźni z tych samych mniejszości i które nie dotyczą kobiet z innych grup;
- niepełnosprawni geje doświadczają takiego rodzaju specyficznych wykluczeń, z którym nie spotykają się heteroseksualni mężczyźni, ani mężczyźni pełnosprawni;
- lesbijki mieszkające na wsi doświadczają innego rodzaju dyskryminacji, niż heteroseksualne kobiety mieszkające na wsi czy lesbijki mieszkające w mieście.
Poziomy dyskryminacji
Dyskryminacja może się ujawniać na poziomie:
- interpersonalnym (zachowania osób/grup w stosunku do innych);
- instytucjonalnym/strukturalnym (obowiązujące przepisy prawne, zwyczaje, tradycje i praktyki);
- kulturowym (wartości grupy dominującej stanowiące „normę” i standard oceny).
Anna Teutsch, Magdalena Stoch i Agnieszka Kozakoszczak podkreślają, że powyższe poziomy „są ze sobą powiązane i nawzajem się wzmacniają” oraz „taka perspektywa uwidacznia, że dyskryminacja może przejawiać się zarówno w sposób jawny, jak i przybierać bardziej ukryte formy” (2017, s. 14-15).
Przykłady działań dyskryminacyjnych
Dyskryminacja może przejawiać się w rozmaitych obszarach życia społecznego i przyjmować postać różnorakich zachowań (Winiarska i Klaus 2011, s. 23).
Działania – praktykowane w różnych miejscach świata – a uznane przez Organizację Narodów Zjednoczonych za przejawy dyskryminacji to m.in.:
- nierówne traktowanie względem prawa (pozbawienie praw lub nakładanie dodatkowych obowiązków);
- zagrożenie bezpieczeństwa osobistego (przez pozbawianie lub ograniczanie wolności);
- nierówna ochrona przekonań (politycznych, religijnych itp.);
- ograniczenie wolności podróżowania bądź osiedlania się (tworzenie gett, zakazy wstępu na określone tereny czy do określonych miejsc itp.);
- nierówne możliwości swobodnego doboru partnera życiowego lub założenia rodziny;
- nierówne traktowanie względem możliwości zatrudnienia (odmowa pracy, praca przymusowa);
- ograniczenie wolności słowa;
- ograniczenie możliwości zrzeszania się;
- nierówny dostęp do miejsc zamieszkania, edukacji, kultury, środków masowego przekazu, ochrony zdrowia, usług publicznych, dóbr, władzy, obywatelstwa.
Dyskryminujące jest również:
- propagowanie treści naruszających przekonania określonych grup, działania mające na celu naruszenie godności przedstawicieli tych grup lub wzbudzenie w nich poczucia zagrożenia bądź upokorzenia (dyskryminacja symboliczna);
- brak uznania odmiennych interpretacji historii (dyskryminacja historyczna).
Źródła dyskryminacji
Przyczyną dyskryminacji są:
- stereotypowe tj. trwałe, jednostronne, uogólnione, uproszczone, przerysowane – i w związku z tym fałszywe – przekonania dotyczące danej grupy społecznej wyróżnionej na podstawie wybranej cechy;
- uprzedzenia tj. negatywne oceny lub osąd, którym towarzyszy negatywne nastawienie emocjonalne (np. niechęć, obrzydzenie, lęk, strach, pogarda, nienawiść) wobec:
- osób z niepełnosprawnością (ableism);
- osób ze względu na wiek – faktyczny lub domniemany (agezim);
- Żydów i Żydówek lub osób o faktycznym lub domniemanym pochodzeniu żydowskim (antysemityzm);
- osób nieheteroseksualnych (homofobia);
- muzułmanów i muzułmanek lub osób za takie uważanych (islamofobia);
- osób ze względu na ich pochodzenie lub status materialny (klasizm);
- osób pochodzących z innych niż „własna” grup narodowych lub etnicznych, określanych jako „inni”, „obcy” (ksenofobia);
- osób ze względu na ich kolor skóry, pochodzenie geograficzne i/lub kulturowe oraz język (rasizm);
- Romów i Romek oraz Sinti – potocznie nazywanych Cyganami i Cygankami (romofobia);
- osób (najczęściej kobiet) ze względu na ich płeć – faktyczną lub domniemaną (seksizm);
- osób transpłciowych bądź wobec osób o nienormatywnej ekspresji płciowej (transfobia).
Mechanizm ukazujący zależności (ciąg przyczynowo-skutkowy) pomiędzy stereotypami (komponent poznawczy) i uprzedzeniami (komponent emocjonalny) a dyskryminacją (komponent behawioralny) nazywany jest łańcuchem dyskryminacji (Teutsch, Stoch i Kozakoszczak 2017, s. 12-13):
- można go przedstawić za pomocą następującego równania: stereotyp/uprzedzenie + działanie lub zaniechanie działania + władza = dyskryminacja;
- łańcuch dyskryminacji to „błędne koło”: stereotypy i uprzedzenia prowadzą do dyskryminacji, a dyskryminacja wzmacnia i pogłębia stereotypy i uprzedzenia.
Niezależnie od swojego podłoża stereotypy i uprzedzenia mogą wpływać na podejmowanie dyskryminujących zachowań, m.in. przez ich usprawiedliwianie, racjonalizację oraz stwarzanie pozorów zasadności. (…) Często nie zdajemy sobie sprawy ze stereotypowego charakteru naszych przekonań i tego, jak wpływają one na nasze postrzeganie, a decyzje na tej podstawie podejmowane wydają się nam racjonalne.
Aleksandra Winiarska i Witold Klaus (2011, s. 20-21)
Nierzadko, dyskryminacja jest wynikiem:
- bezrefleksyjnego przyjęcia powszechnie stosowanych norm;
- napiętnowania;
- nietolerancji;
- chęci zysku.
Podstawą uznania kogoś za „innego” może być przypisanie mu „dotkliwie dyskredytującego” atrybutu, czy inaczej piętna, które sprawia, że dana osoba staje się mniej pożądana społecznie.
Aleksandra Winiarska i Witold Klaus (2011, s. 17)
Erving Goffman (2007, s. 34–35) wyróżnia trzy rodzaje piętna związane z:
- ciałem i jego wyglądem (deformacje i skazy fizyczne);
- cechami (ułomnościami) charakteru lub niebezpiecznymi przekonaniami;
- przynależnością grupową (wyznanie, pochodzenie etniczne bądź narodowe).
Osoby noszące piętnujący atrybut są na ogół postrzegane przez innych (ale również i samych siebie) jako obarczone negatywnymi cechami i wadami, niepełnowartościowe.
Inność i obcość są odbierane jako niezrozumiałe, nieprzyjemne, a niekiedy wręcz niebezpieczne.
Konsekwencje
Skutki dyskryminacji mogą być bardzo dotkliwe/dramatyczne nie tylko dla osób, które stały się jej ofiarą (badacze zagadnienia wymieniają m.in. niski poziom zadowolenia i satysfakcji z życia, skłonności samobójcze, depresję, poczucie osamotnienia), ale również obejmować wiele obszarów życia społecznego.
Brutalizacja języka, a także tendencja do porzucenia dialogu na rzecz radykalnych opinii opartych na stereotypach, mogą wywoływać i potęgować u odbiorców uczucie wrogości i nienawiści wobec określonych grup mniejszościowych. Szerzone w ten sposób uprzedzenia stanowią realne zagrożenie dla fundamentów demokracji i wymagają stanowczej reakcji.
Adam Bodnar, Rzecznik Praw Obywatelskich (2019)
Dyskryminacja prowadzi do wykluczenia społecznego.
W literaturze przedmiotu pojęcie wykluczenia społecznego rozumiane jest na dwa różne sposoby (Jasińska-Kania i Łodziński 2009, s. 9):
- partycypacyjny – ograniczenie lub całkowity brak uczestnictwa jednostek i grup społecznych w ważnych sferach życia społecznego i publicznego (uniemożliwienie korzystania – na równi z innymi – z praw i wolności);
(…) dyskryminacja (rozumiana jako odmawianie określonym jednostkom lub grupom równego z innymi traktowania) ma na celu usunięcie konkretnych osób z pewnych miejsc czy sfer życia społecznego.
Aleksandra Winiarska i Witold Klaus (2011, s. 11)
- dystrybucyjny – ograniczenie lub brak dostępu do ważnych zasobów i usług społecznych, zwłaszcza takich jak dostęp do rynku pracy (zatrudnienie i otrzymywanie stałego dochodu), oświaty (wykształcenie), systemu świadczeń społecznych i opieki zdrowotnej.
Dyskryminacja to systematyczne, długotrwałe i zorganizowane działanie, mające na celu ograniczenie pewnym jednostkom lub grupom dostępu do określonych, cenionych społecznie dóbr. Dyskryminacja ma zatem charakter systemowy, polega na nierównym i zarazem niesprawiedliwym traktowaniu, a podlegać jej może każdy – o ile grupa dominująca uzna, że ma cechę, która w danych okolicznościach społeczno-kulturowych jest mniej pożądana bądź odbiega od ogólnie przyjętej „normy”.
Aleksandra Winiarska i Witold Klaus (2011, s. 32)
Obszary wykluczenia:
- wykluczenie ekonomiczne – jego wskaźnikiem jest m.in. bezrobocie, ograniczenie konsumpcji i niemożność posiadania określonych dóbr, brak możliwości korzystania z określonych usług (np. konto bankowe, kredyt, leczenie);
- wykluczenie polityczne – brak głosu i wpływu na decyzje w sprawach istotnych dla danych grup społecznych (możliwości walki o własne interesy), wycofanie obywatelskie;
- wykluczenie kulturowe – brak możliwości aktywnego uczestnictwa w życiu kulturalnym, brak dostępu do nowoczesnych technologii informatycznych i komunikacyjnych (np. Internetu), odmowa uznania oraz deprecjonowanie tożsamości kulturowych i społecznych.
(…) raz zapoczątkowana nierówność ma tendencję do pogłębiania się – dochodzi do powstania swoistego błędnego koła, polegającego na tym, że mniejsze możliwości dostępu do dóbr w jednej dziedzinie pociągają za sobą deprywację w innych sferach życia. Dyskryminacja jest zatem jednocześnie działaniem niesprawiedliwym i systematycznym, które zmierza do utrzymania uprzywilejowanej pozycji grupy dominującej.
Wojciech Burek i Witold Klaus (2013, s. 75)
Szczególną formą nierówności jest segregacja przestrzenna.
Przejawem fizycznego oddalenie się różnych grup od siebie jest m.in.:
- wydzielanie dzielnic dla osób ubogich, określonych zbiorowości etnicznych bądź narodowościowych, przedstawicieli mniejszości seksualnych;
- odcięcie od osób starszych, chorych, niepełnosprawnych przez ich izolację w różnych placówkach;
- samozamykanie się – szczególnie klas najwyższych – w chronionych i zamkniętych dzielnicach, osiedlach, blokach, odciętych murem od reszty społeczeństwa.
Ludzie, oddalając się od siebie, tracą umiejętność porozumiewania się ze sobą. Brak interakcji prowadzi do zaniku umiejętności negocjacji i pokojowego współistnienia. To z kolei prowadzi do coraz głębszego wykluczenia i odcinania się od siebie nawzajem oraz do narastania lęku przed demonizowanym „obcym”. Może także rodzić postawy rasistowskie (…).
Aleksandra Winiarska i Witold Klaus (2011, s. 28-29)
Reni Eddo-Lodge – autorka książki „Dlaczego nie rozmawiam już z białymi o kolorze skóry” – w rozmowie z Michałem Sowińskim stwierdza: „dziś często myślimy, że rasistami mogą być wyłącznie ludzie źli, dogłębnie niemoralni, ale to niestety nieprawda. Rasizm czerpie swoją siłę przede wszystkim z masowego przyzwolenia społecznego. Przenika do myślenia zwykłych obywateli, którym wydaje się, że z rasizmem nie mają nic wspólnego. Stąd bierze się jego siła i długie trwanie” (2019).
Autorka podkreśla, iż: „zamiatanie problemów pod dywan – szczególnie tych związanych z dyskryminacją – nigdy na dłuższą metę nie służy niczemu dobremu. To tak jak w rodzinie, gdzie pojawia się przemoc – nie można mówić ofiarom, żeby milczały dla wyższego dobra – to nie tylko głęboko nieetyczne, ale też zupełnie przeciwskuteczne, bo żadnego dobra z tego nie będzie. Zyskujemy wyłącznie, gdy otwarcie przeciwstawiamy się problemom”.
Literatura:
- Bodnar A., Wystąpienie RPO do MEN w sprawie homofobicznej wypowiedzi kurator oświaty, 11.03.2019, [link]
- Burek W., Klaus W., Definiowanie dyskryminacji w prawie polskim w świetle prawa Unii Europejskiej oraz prawa międzynarodowego, [w:] Problemy współczesnego prawa międzynarodowego, europejskiego i porównawczego, Nr 11/2013, [link]
- Cieślikowska D., Sarata N., Dyskryminacja wielokrotna – historia, teorie, przegląd badań, Fundacja Fundusz Współpracy i Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej, Warszawa 2012, [link]
- Eddo-Lodge Reni w rozmowie z Michałem Sowińskim, Eddo-Lodge: czy świat bez rasizmu to naprawdę rzecz nie do pomyślenia?, [w:] Krytyka Polityczna, 7 września 2019, [link]
- Goffman E., Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości, GWP, Gdańsk 2007
- Jasińska-Kania A., Łodziński S., Wprowadzenie. Obszary i formy wykluczania etnicznego w Polsce. Koncepcje teoretyczne i badania empiryczne, [w:] A. Jasińska-Kania, S. Łodziński (red.), Obszary i formy wykluczenia etnicznego w Polsce. Mniejszości narodowe, imigranci, uchodźcy, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2009
- Lewandowski M., Ochrona pracownika przed dyskryminacją w polskim prawie pracy, [w:] Palestra, Nr 3-4/2014, [link]
- Teutsch A., Stoch M., Kozakoszczak A., Opracowanie merytoryczne na temat przeciwdziałania dyskryminacji i przemocy motywowanej uprzedzeniami dla studentów, studentek, doktorantów, doktorantek, nauczycieli i nauczycielek szkół wyższych, Fundacja Autonomia, Kraków 2017, [link]
- Winiarska A., Klaus W., Dyskryminacja i nierówne traktowanie jako zjawisko społeczno-kulturowe, [w:] Studia Biura Analiz Sejmowych, Nr 2(26)/2011, [link]
