Nie tylko wypowiadane przez nas słowa znaczą. Siłę ich oddziaływania może zwielokrotnić (bądź osłabić) towarzysząca im mowa ciała.
Za pomocą komunikacji niewerbalnej wyrażamy emocje, manifestujemy postawy, ujawniamy cechy osobowości, a tym samym wpływamy na odbiór naszej osoby przez otoczenie.
(…) Twój sposób siedzenia, stania lub patrzenia na ludzi zdradza więcej twoich rzeczywistych zamiarów, niż ci się wydaje.
Carol Kinsey Goman (2012, s. 13)
Elementy komunikacji niewerbalnej to zarówno mowa ciała – jak i:
- parajęzyk (cechy wokalne głosu);
- proksemika (relacje przestrzenne);
- chronemika (punktualność, czas trwania zdarzenia);
- pierwsze wrażenie (autoprezentacja);
- elementy otoczenia (temperatura, oświetlenie, kolor).
Człowiek w każdym geście, wyrazie twarzy, sposobie mówienia, pisania, w pracy, w ubiorze, stylu mieszkania, zabawy, w sposobie chodzenia, w ogólnej postawie itd., itd. odbija <pieczątkę> swej osobowości, swoje made by me.
Antoni Kępiński (2002, s. 90)
Mowa ciała
Człowiek może przestać mówić, ale nie może przestać wysyłać komunikatów za pomocą swojego ciała.
Ludzie mogą nie dostrzegać albo do końca nie rozumieć, co oznaczają pewne sygnały niewerbalne, bo przecież każdy ma inną wrażliwość. Ale w naszym dobrze pojętym interesie jest zakładać, że mamy jednak do czynienia nie tylko z inteligentnym słuchaczem lecz także z inteligentnym obserwatorem.
Aneta Załazińska (2018, s. 16)
Świadomość swojego zachowania i kontrolowanie sygnałów wysyłanych przez nasze ciało, jak również umiejętność rozpoznawania znaków dawanych nam przez innych i adekwatne nań reagowanie pozwala skuteczniej się komunikować. Odzwierciedlanie zachowań niewerbalnych – mimowolne ich naśladowanie (np. odpowiadanie uśmiechem na uśmiech) jest sygnałem wzajemnego porozumienia i satysfakcji z komunikacji.
Na temat komunikacji niewerbalnej napisano już mnóstwo książek i poradników. W wielu z nich można znaleźć „zdjęcia różnych pozycji ciała i gestów z podpisami, co one oznaczają” – jest to jednak daleko idące uproszczenie zagadnienia. Uproszczenie polega na tym, że trudno jest w jednoznaczny sposób interpretować komunikat niewerbalny, abstrahując od sytuacji, w jakiej został przekazany (Kossowska, Jarmuż i Witkowski 2008, s. 165). Kontekst ma bowiem olbrzymie znaczenie.
Tym, na co również należy zwracać uwagę jest spójność tego, co słyszymy z tym, co widzimy. Niezgodność przekazów werbalnych i niewerbalnych prowadzi do dezorientacji i niemożności prawidłowego odczytania znaczenia komunikatu (np. ktoś mówi miłe słowa, ale podniesionym głosem).
W przypadku sprzeczności między warstwą werbalną i niewerbalną komunikatu o charakterze emocjonalnym nasza postawa wobec tegoż komunikatu jest kształtowana odpowiednio w 7% przez treść przekazu, w 38% przez ton głosu i w 55% przez wyraz twarzy nadawcy.
Małgorzata Kossowska, Sławomir Jarmuż, Tomasz Witkowski (2008, s. 166)
Ponadto, należy mieć świadomość, że „pojedynczy gest może mieć wiele znaczeń, albo nie mieć żadnego” – tylko w zestawieniu z innymi sygnałami pozawerbalnymi (grupą ruchów, póz i działań) jego znaczenie nabiera wyrazistości (Goman 2012, s. 33).
Na pytania dotyczące mowy ciała podczas wystąpień publicznych (najczęstsze: co zrobić z rękami, jak i czy w ogóle gestykulować), nie ma prostych odpowiedzi (porad, wskazówek). Powód: dobra mowa ciała to znacznie więcej niż wyuczona z książek technika użycia gestów i póz. Gesty używane w nadmiarze i nieumiejętnie mogą wręcz wyglądać teatralnie i groteskowo.
Mowa ciała powinna zależeć od treści i celów prezentacji oraz od emocji: Twoich i tych, jakie chcesz wzbudzić w odbiorcach. Mowa ciała ma być adekwatna do słów, wspierać je i wzmacniać. Ma być spójna z Twoją osobowością i wskazywać na Twoje zaangażowanie oraz przekonanie do idei, które głosisz (…) Mowa ciała ma mówić!
Lidia Buksak (2019, s. 199)
Najistotniejsze elementy mowy ciała to:
po pierwsze: postawa ciała
Postawa ciała jest informacją o naszej dyspozycji psychicznej i energetycznej – odzwierciedla:
- stosunek do siebie (pewność, skupienie, rozluźnienie lub strach, stres, napięcie);
- stosunek do słuchaczy (szacunek lub jego brak).
Trzymaj wyprostowaną sylwetkę.
Stań w lekkim rozkroku, tak aby odstęp między stopami był równy szerokości bioder (…) Wychyl się lekko w przód i w tył, aby złapać równowagę. Kiedy znajdziesz wygodną pozycję, będziesz wyglądać naturalnie.
Jacek Rozenek (2016, s. 217)
Trzymaj prosto i naturalnie głowę. „W opuszczeniu jej w dół – zdaniem Marka Fabiusza Kwintyliana (autora podręcznika wymowy „Kształcenie mówcy”) – wyraża się poczucie słabości, w zadzieraniu w górę – bezczelność, w pochylaniu na bok – maluje się znużenie, a w sztywnym i bardzo nieruchomym sposobie trzymania głowy odzwierciedla się nieokrzesanie umysłu”. Ruchy głowy powinny być dostosowane do przemian pozycji ciała, („aby się z nimi zgadzały i towarzyszyły poruszeniom rąk i tułowia”).
po drugie: gestykulacja
Gestykulacja jest pochodną naszej energii i temperamentu. Jej rolą jest wzmocnienie i wspieranie przekazu.
(…) ruchy rąk – można rzec – mówią same przez się. Czyż przy ich pomocy nie żądamy, nie obiecujemy, nie wzywamy, rezygnujemy, grozimy, błagamy, nie odrzucamy od siebie, nie lękamy się, pytamy, zaprzeczamy, nie wyrażamy naszej radości, smutku, powątpiewania, przekonania, żalu.
Marek Fabiusz Kwintylian
W świetle badań „ludzie porozumiewający się przy udziale żywej gestykulacji są odbierani jako <ciepli, ugodowi i energiczni>, natomiast ci, którzy są oszczędni w gestach, uchodzą za <chłodnych, analitycznych i logicznych>” (Goman 2012, s. 119). Wzmożona gestykulacja to dowód na nasz entuzjazm i dynamiczność.
Co zrobić z rękami? Nie koncentruj się na nich nadmiernie i pozwól im robić „swoją robotę” (Buksak 2019, s. 219).
- gdy raczej nie gestykulujesz (całkowity brak gestykulacji zdarza się bardzo rzadko)
(…) po prostu postępuj tak, jakbyś rozmawiał na stojąco z kimś, komu ufasz (…) oznacza to, że ręce powinny być swobodnie opuszczone po bokach, z wyjątkiem tych chwil, gdy chcesz dłońmi podkreślić jakąś ważną sprawę.
Jeremy Donovan (2016, s. 188)
- gdy gestykulujesz
(…) powinieneś robić to naturalnie, z rękami uniesionymi powyżej pasa, ale poniżej szyi. Jeśli nie odgrywasz roli nerwowej, skrępowanej osoby występującej w Twojej opowieści, unikaj dotykania twarzy, głowy, włosów i karku.
Jeremy Donovan (2016, s. 191)
- gdy gestykulujesz nadmiernie (a przy tym „chaotycznie chodzisz po scenie”)
Gdy widzisz, że Cię <ponosi >, zacznij świadomie głębiej oddychać, stań w miejscu, przodem do publiczności, i skup się na odbiorcach oraz na tym, co chcesz im powiedzieć.
Lidia Buksak (2019, s. 225)
Jakich gestów się wystrzegać?
- zaciskania dłoni w pięść (pozycja agresywna);
- zakładania rąk do tyłu (pozycja surowego nauczyciela);
- listka figowego (pozycja obronna);
- wieżyczki (!) – gest wyśmiewany, traktowany jako wyuczony i sztuczny;
- trzymania rąk w kieszeniach;
- bębnienia palcami w blat stołu, bawienia się długopisem itp. (rozprasza i zdradza nerwowość).
Umysł wpływa na nasze ciało. W momentach szczególnego napięcia, kiedy brakuje nam pewności siebie „zamykamy się”, „chowamy w sobie”, kurczymy. Nasza klatka piersiowa jest zapadnięta, mamy zgarbione plecy, trzymamy ręce blisko ciała – „obejmujemy sami siebie” tj. krzyżujemy ręce i masujemy ramiona (Goman 2012, s. 125), krzyżujemy nogi, opuszczamy podbródek, spuszczamy wzrok.
W sytuacji stresującej – chcąc się uspokoić – wykonujemy szereg gestów, takich jak:
- zacieranie rąk;
- masowanie palcami wnętrza dłoni;
- spalanie palców;
- skubanie np. kołnierzyka;
- dotykanie, pocieranie szyi;
- głaskanie po twarzy, podbródku;
- zabawa włosami;
Każde dotknięcie ręką ciała:
- może mieć efekt uspokajający;
- może świadczyć o zawstydzeniu, niepewności, zaniepokojeniu lub zaskoczeniu.
Sposób na przezwyciężenie tej sytuacji odkryła Amy Cuddy, amerykańska psycholożka społeczna, która dowiodła w swoich badaniach, że ciało może zmienić nasze myślenie.
Ciało wpływa na umysł, a umysł zmienia zachowanie, zachowanie zaś może zmienić efekty naszych działań.
Amy Cuddy
Aby zapewnić sobie „przypływ mocy”, dodać sobie sił i odwagi – zwiększyć poziom testosteronu o 20% i zmniejszyć poziom kortyzolu (hormonu stresu) o 25% – przed trudnym zadaniem należy na 2 minuty przyjąć „postawę siły” (albo ją sobie przynajmniej wyobrazić).
Postawy, których przyjmowanie daje poczucie władzy nawet wtedy, gdy czujemy się kompletnie bezsilni to:
- postawa stojąca wyprostowana z rękami pod boki;
- postawa stojąca wyprostowana z rękami sztywno opartymi o blat stołu;
- postawa siedząca z nogami na stole i rękami za głową;
- postawa siedząca z rękami za głową i nogą na nodze;
- postawa siedząca z rozstawionymi nogami i jedną z rąk opartą na oparciu krzesła obok.
Poczucie władzy, które uzyskujemy dzięki przyjmowaniu lub „udawaniu” dominującego języka ciała, sprawia, że odblokowujemy siebie, wydobywamy nasz potencjał i kreatywność.
Więcej o eksperymencie Amy Cuddy można dowiedzieć się z jej wystąpienia na konferencji TED oraz książki „Wstań! Jak w najprostszy sposób pokonać każde wyzwanie”.
po trzecie: mimika
Twarz to najważniejszy organ porozumiewania się – ma wyrażać Twoje prawdziwe emocje. Mimika (gra mięśni twarzy) powinna być adekwatna do kontekstu wypowiedzi.
W pierwszym zetknięciu z drugim człowiekiem najważniejsza jest twarz. (…) W niej każdy może obejrzeć samego siebie. Z wyrazu twarzy orientuje się, jak go odbiera druga osoba.
Antoni Kępiński (2002, s. 121-122)
Najważniejszy jest subtelny, szczery uśmiech. Uśmiechaj się jak najczęściej.
Dorota Wiśniewska-Juszczak i Piotr Juszczak (2018, s. 82) nie mają wątpliwości, że uśmiech „potrafi zdziałać cuda”. Na dowód, przytaczają wyniki eksperymentu, podczas którego sto kobiet oceniało cztery zdjęcia – każde prezentowało tę samą dziewczynę, ale w różnych pozach:
- uśmiechnięta z rękami niezałożonymi;
- uśmiechnięta z rękami założonymi;
- nieuśmiechnięta z rękami niezałożonymi;
- nieuśmiechnięta z rękami założonymi.
Najbardziej pozytywnie oceniono zdjęcia pokazujące uśmiechniętą dziewczynę bez względu na pozycję jej ciała. „Co więcej – jak piszą autorzy – inne badania udowodniły, że uśmiech przy pierwszym spotkaniu pomaga innym zapamiętać nas na dłużej”.
Uśmiech sygnalizuje spokojną pewność siebie i buduje zaufanie między Tobą a publicznością.
Jeremy Donovan (2016, s. 192)
Wyznaczniki szczerego uśmiechu:
- zmarszczki pojawiające się nie tylko wokół ust, ale przede wszystkim wokół oczu;
- czas trwania nie dłużej niż 15-20 sekund.
po czwarte: kontakt wzrokowy
Oczy nie kłamią. Spojrzenie wyraża uczucia i nastawienie – może być przyjazne, wrogie, radosne, smutne, pełne podziwu, pogardliwe, ironiczne, uległe, silne (Kępiński 2002, s. 128).
Spojrzenie może zachęcać do rozmowy, ale też wyrażać lekceważenie. Może pokazywać kim jesteśmy, jak chcemy być postrzegani, ale też jak traktujemy partnera rozmowy. Nie ma niewinnego, nieznaczącego spojrzenia. Ono zawsze coś mówi.
Aneta Załazińska (2018, s. 16)
Nie błądź wzrokiem po suficie, po podłodze – patrz ludziom w oczy. Unikanie wzroku rozmówcy interpretowane jest jako przejaw: braku szczerości, braku zainteresowania, lekceważenia, nieśmiałości.
Utrzymywanie kontaktu wzrokowego:
- buduje relacje – kontakt wzrokowy to „najsilniejszy stymulator stosunków interpersonalnych” (Goman 2012, s. 124);
- powoduje, że jesteśmy postrzegani jako bardziej sympatyczni, komunikatywni i zainteresowani – pod warunkiem, że nie jest nachalne i uporczywe.
Nawiązuj trzy sekundowe kontakty z losowymi osobami z publiczności (…). Powinieneś dążyć do tego, by pod koniec wystąpienia <porozmawiać> w ten sposób ze wszystkimi.
Jeremy Donovan (2016, s. 193)
Oczy są zwierciadłem duszy. W Twoich oczach słuchacze powinni widzieć (Buksak 2019, s. 232-233):
- prawdę (co myślisz i czujesz);
- obecność (jesteś tu i teraz);
- uważność (zależy Ci na kontakcie);
- pasję (autentyczne zaangażowanie);
- radość (z możliwości opowiedzenia swojej historii i budowania relacji).
Podsumowanie
Znajomość zasad komunikacji niewerbalnej jest nieodzowna jeśli chcemy:
- unikać gestów i zachowań, które mogą zostać zinterpretowane jako nieprzyjazne;
- panować nad okazywaniem emocji, których w danej sytuacji wolimy nie ujawniać.
Pamiętaj – w mowie ciała „najbardziej liczy się nie to, co czuje nadawca, lecz to, jak postrzega go odbiorca” (Goman 2012, s. 219).
Pozawerbalne sygnały oznaczają coś innego, niż byś chciał. Być może garbisz się ze zmęczenia, ale ludzie odbierają to jako brak zainteresowania. Być może wygodniej ci stawać z rękami założonymi na piersi (albo tak ci cieplej), lecz inni postrzegają cię jako osobę nieprzystępną. A trzymanie rąk sztywno wzdłuż ciała albo w kieszeniach sugeruje, że brakuje ci pewności siebie – chociaż to wcale nie musi być prawdą.
Carol Kinsey Goman (2012, s. 219)
Zrób wszystko, aby Twoi słuchacze postrzegali Cię jak najlepiej.
Największą siłę przekonywania ma styl „niewerbalne pozytywne nastawienie” (Gallo 2016, s. 118). Jego trzy elementy to:
- ożywione, zamaszyste ruchy
- nie stój w bezruchu – jesteś wówczas postrzegany jako osoba sztywna, nudna i niezainteresowana tematem
- poruszaj się – to wpływa ożywiająco na słuchaczy (opuść mównicę, podest, wyjdź do audytorium)
- gestykulacja podczas której dłonie są otwarte
- pochylenie ciała do przodu
Według Alberta Mehrabiana i Martina Williamsa, do zachowań zwiększających siłę przekonywania należy (Orzechowski 2007, s. 72):
- większa liczba gestów;
- bardziej ekspresyjna mimika;
- dłuższy kontakt wzrokowy;
- krótszy dystans wobec słuchaczy;
- bardziej zróżnicowana intonacja;
- szybsze tempo mówienia.
Literatura:
- Binsztok A., Kiedy kropla drąży skałę czyli droga do mistrzostwa w komunikacji perswazyjnej, Wydawnictwo HELION, Gliwice 2013
- Buksak L., Szkoła mówców. Myśl i prezentuj inaczej niż wszyscy, Wydawnictwo HELION, Gliwice 2019
- Cuddy A., Wstań! Jak w najprostszy sposób pokonać każde wyzwanie, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Kraków 2015
- Cuddy A., Wystąpienie: Język ciała kształtuje naszą osobowość, TED 2012, [link]
- Donovan J., TED. Jak wygłosić mowę życia, Wydawnictwo HELION, Gliwice 2016
- Gallo C., Mów jak TED. 9 sposobów na dobrą prezentację według wybitnych mówców, Grupa Wydawnicza Foksal Sp. z o.o., Warszawa 2016
- Goman C. K., Komunikacja pozawerbalna. Znaczenie mowy ciała w miejscu pracy, Wydawnictwo Studio EMKA, Warszawa 2012
- Kępiński A., Poznanie chorego, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002
- Majewska-Opiełka I., Jak mówić, by nas słuchano. Psychologia pozytywnej komunikacji, GWP, Gdańsk 2012, s. 67
- Orzechowski S., Komunikacja niejęzykowa a wiarygodność, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2007
- Rozenek J., Prezentuj z pasją, MT Biznes Sp. z o.o., Warszawa 2016
- Wiśniewska-Juszczak D., Juszczak P., W trybie nieustannej autoprezentacji, [w:] Newsweek Psychologia, Nr 4/2018
- Załazińska A., Język to żywioł, rozmowa to oliwa, [w:] Newsweek Psychologia, Nr 4/2018
